Vicdansızlar? Kimler onlar?

Vicdan, insanın doğruyla yanlışı ayırt etmesini sağlayan içsel bir sestir. Psikiyatri Uzmanı Prof. Dr. Hakan Türkçapar, kişide vicdan gelişimini ve sağlıklı düzeyde bir vicdanın önemini yazdı. VİCDAN NEDİR? Günlük hayatta sık sık duyduğumuz bir kelime: vicdan. Örneğin bir çocuğa, hastaya ya da yaşlı birine zarar veren biri için hemen “vicdansız” deriz. Gündelik hayat insan davranışlarını nitelerken çok sık kullandığımız bir sözcüktür vicdan. Peki, bu vicdan tam olarak nedir? Neden insanlar vicdan açısından farklılıklar gösterir? Vicdan; en yalın olarak, insanın kendi davranışlarını iyi ya da kötü olarak değerlendirmesini sağlayan içsel yargıdır. Vicdan kişiye “Bu yaptığım doğru muydu?” sorusunu sorduran şeydir. Eğer bizim bir davranışımız bir başkasına zarar vermişse, bize göre kötüyse, yanlışsa, yapılmaması gerekiyorsa ve biz onu yaptıysak bize rahatsızlık, pişmanlık, suçluluk hissettirendir vicdan. Dolayısıyla bir kişinin vicdanlı sayılabilmesi için, genel olarak davranışlarında ve insanlarla, doğayla olan ilişkilerinde doğru-yanlış ayrımı yapabilmesi ve doğru olanı yapmadığında da rahatsızlık hissetmesi gerekir. Yani vicdan; sadece toplumsal kurallara uymanın dışında, aynı zamanda kişinin kendi içindeki iyi davranış değerlerine göre kendini denetlemesidir. VİCDAN NASIL GELİŞİR? Vicdan, birçok psikolojik özelliğimiz gibi hem biyolojik ve kalıtsal temellere sahiptir hem de yetiştirilme tarzımız ve öğrendiklerimizle şekillenir. Beynin bazı bölgeleri, özellikle sosyal davranışlar ve empatiyle ilgili olanlar, vicdani yargılarda etkin rol alırlar. Aynı zamanda aile, okul, sosyal çevre ve yaşantılar da vicdanın gelişiminde rol oynar. Çocuklar önce, kuralları sadece dışarıdan gelen bir baskı olarak algılarlar. Ancak büyüdükçe, bu kuralları içselleştirmeye başlarlar. Artık bir davranışı sadece “yasak” olduğu için değil, “doğru olmadığı” için yapmamayı öğrenirler. Vicdan gelişimiyle ilgili en önemli psikolojik etkenlerden biri de empatidir. Empati duygusu gelişmiş birey, yaptığı davranışların başkasını nasıl etkilediğini fark eder. Çocuklukta vicdan gelişimini destekleyen bir başka öge; çocuklara sınır koyan ama aynı zamanda onlara destek olan, şefkat ve ilgi gösteren ebeveynliktir. Aşırı baskıcı, cezaya dayalı ya da ilgisiz tutumlar ise çocuğun sadece “cezadan kaçınmak” için davranmasına sebep olur. Bu da gerçek anlamda vicdan gelişimini olumsuz etkiler. VİCDAN AZSA VEYA FAZLAYSA NE OLUR? Vicdan gelişimi bir yanıyla biyolojik ve genetik olarak da aktarılan bir özellik olan duygusal empati özelliğiyle ilgilidir. Duygusal empati kuramayan insanlar başkalarının çektiği acılardan rahatsız olmaz ve suçluluk duymazlar; dolayısıyla da vicdan duyguları zayıftır. Özellikle antisosyal ya da narsisistik kişilik özellikleri olan bireyler böyledir. Bu kişilerin duygusal empati becerileri de genellikle zayıftır, başkalarının acılarından rahatsız olmazlar. Bir de bunun tam tersi en ufak bir hatada kendilerini aşırı suçlu hisseden, vicdanı çok fazla gelişmiş insanlar da var. Her şeyin fazlası gibi vicdanın ve empatinin fazlası da zararlı olabilir. Obsesif kişilik yapılarında ya da depresyon yaşayan bazı bireylerde bu tür yoğun suçluluk duyguları görebiliriz. Bu noktada vicdan artık bir rehber değil, bir yük haline gelir. SAĞLIKLI DÜZEYDE BİR VİCDAN OLMASI NEDEN ÖNEMLİDİR? Vicdanımızın olması önemlidir; çünkü vicdan, bireyin sadece başkalarına karşı değil, kendine karşı da dürüst olmasını sağlar. Aynı zamanda bireyin toplumla uyum içinde yaşamasını kolaylaştırır. Vicdan duygusunun az gelişmesi, duyarsızlık, bencilliğe; aşırılığı ise kişinin kendini sürekli suçlu ve kötü hissetmesine yol açabilir. Bu iki gruptaki bireyler de hem kendilerine hem de çevreye zarar verirler. Unutmayalım: Sağlıklı bir vicdan sahibi olmak sadece bizi daha iyi bir insan yapmaz, aynı zamanda hem bireyin hem de toplumun daha huzurlu ve gelişmiş olmasını sağlar.